Ο στύλος της Αγιάς, ο περίφημος κορμός επί του οποίου έδεναν τους πατριώτες που προόριζαν κάθε μέρα για εκτέλεση, σε ύψος 1.30 μ. περίπου (όπου η καρδιά των τυφεκιζομένων), είναι το Τίμιο Ξύλο της Ιστορίας της Κρήτης.
Η ιστορία της Κρήτης, γνωστή στο παγκόσμιο στερέωμα για τον έρωτα της για την ελευθερία, η οποία υπέγραψε το κεφάλαιο της κατοχής με την θυσία, μία υπογραφή που αντί για μελάνι έφερε το αίμα των πεσόντων. Τόπος θυσίας, μαρτυρικός, και ο Γολγοθάς στην Αγιά. Στην τραγική πλαγιά που τη βρίσκουμε πάντα, σιωπηλή και πικραμένη.
Εκεί υπάρχει ένα μνημείο οπου θα ζωντανέψουν μνήμες στον επισκέπτη που θα το αντικρίσει. Μνήμες απο εκείνο τον Μάη του 1941 όλοι οι Κρήτες αδελφωμένοι, στάθηκαν όρθιοι και αγέρωχοι, ύψωσαν το ανάστημά τους απέναντι στον κατακτητή, υπερασπίζοντας με ακατανίκητο πάθος και πρωτόγνωρη αυτοθυσία την Ελευθερία και την αξιοπρέπειά τους.
Ο στύλος της Αγιάς, ιερό απόκτημα του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, το Τίμιο Ξύλο της Ιστορίας της Κρήτης, ο περίφημος κορμός επί του οποίου έδεναν τους πατριώτες που προόριζαν κάθε μέρα για εκτέλεση, σε ύψος 1.30 μ. περίπου (όπου η καρδιά των τυφεκιζομένων). Στο ύψος αυτό της καρδιάς ο στύλος έχει και τις μεγαλυτερες φθορές από τις σφαίρες των κατακτητών
Γράφει χαρακτηριστικά στα “Χ.Ν.” στις 19 Μαΐου 2010 σε άρθρο του με τίτλο “Φυλακές – Αγιάς ? Γολγοθάς”, ο δάσκαλος λαογράφος Σταμάτης Αποστολάκης: «Ο ίδιος περίπου χώρος των φυλακών Αγιάς, προσαγορεύτηκε και γράφτηκε ως: “Το Χαϊδάρι της Κρήτης”, ο Κρανίου τόπος της τετραετίας 1941-45, για τους Κρητικούς”, και τους από άλλα μέρη της Πατρίδας μας πατριώτες, και τους Συμμάχους της Κοινοπολιτείας, που πολέμησαν, έδρασαν, έζησαν εδώ, τα χρόνια εκείνα, και η ζωή και δραστηριότητά των εμπλέκτηκε με τις φυλακές Αγιάς, “το ελληνικό Νταχάου” και “Άουσβιτς”. Οι Αγροτικές Φυλακές Αγιάς κτίστηκαν στην τετραετία: 1928-1932 και συγκεκριμένα το 1930, στη ομώνυμη ελώδη τότε περιοχή Ν.Δ. των Χανίων και σε απόσταση από την πόλη 8 περ. χλμ.. Προορισμός της φυλακής η στέρηση, για ένα διάστημα της ελευθερίας των καταδίκων του κοινού Ποινικού Δικαίου, για σωφρονισμό. Οι κατάδικοι Αγιάς ηργάζοντο και εργάζονται και σήμερα, σε αγροτικά κτήματα αφενός για ωφέλεια του κοινωνικού συνόλου και αφετέρου διότι ο χρόνος φυλάκισης εδώ, διπλασιάζεται και επομένως οι έγκλειστοι αποδίδονται γρηγορότερα στην Κοινωνία. Το Μάιο όμως του 1941, “κατά την από αέρος εισβολήν των Γερμανών” στην περιοχή, κατάφερε ο Στούντεντ με τις αλλεπάλληλες επιθέσεις του, να προσγειώσει εδώ το 3ο Σύνταγμα αλεξιπτωτιστών με επικεφαλής το συν/ρχη Χάϊντριχ. Είναι γνωστά όσα διαδραματίστηκαν κατά τη μάχη, εδώ. Οι λυσσαλέες επιθέσεις, οι καταλήψεις και ανακαταλήψεις, μέχρι την εδραίωση, τελικά, του εισβολέα. Αμέσως μετά, στην είσοδο των μέχρι τότε Αγροτικών Φυλακών, τέθηκε η γερμανική πινακίδα: “-KRIEGSWEHRMA-CHT GEFANGNIS – Στρατιωτικές Πολεμικές Φυλακές”». «Κτίζονται καινούργια κελιά, μια ολάκερη πτέρυγα. Ενισχύεται ο ψηλός μαντρότοιχος. Τοποθετούνται διπλές σκοπιές, συρματοπλέγματα, φωλιές πυλοβόλων, που κάνουν αδύνατη την απόδραση των δυστυχισμένων εκείνων, που η κακή τους μοίρα θα τους έριχνεν εκεί. Τρόμος θανάτου απλώνεται σ? όλη την περιοχή, από τις πρώτες μέρες, ως το τέλος της γερμανικής Κατοχής, διάστημα κατά το οποίο 20.000 περίπου Κρητικοί, πέρασαν απ´ αυτή την Κόλαση…». Ρωτούμε τον “σφαιροφαγωμένο στύλο της Αγιάς”, που είναι στη “Μάντρα”, στη λαγκαδιά, λίγο πιο πάνω από τις φυλακές, αν μετρούσε όσους τον “ακουμπούσαν” ώσπου να ξεψυχήσουν, από τις γερμανικές ριπές, αξημέρωτα, μα δε μας απαντά! Στεκόμαστε στα χείλη του πηγαδιού πλάϊ στο Μνημείο κι αναρωτούμε, με πόσων πατριωτών τα σφαιροφαγωμένα κορμιά γέμισεν, και με πόσα άλλα χωρισμένα από τον μακάβριο πέλεκυ, ανέβασε και ξεχείλισε νερά και αίματα, μα κείνο σιωπηλό μένει…» Και λίγο πιο κάτω: «Ανηφορίζουμε όμως για… τον Γολγοθά της Κρήτης. Διαβάζουμε στο ιερό συναξάρι των Παθών της Κρήτης, την “Εκθεση δηλ. της Επιτροπής διαπιστώσεως των ωμοτήτων των Γερμανών εν Κρήτη”, τα παρακάτω: “…Εις δε την Μάνδραν, η Επιτροπή εβάδιζεν επί ημίσειαν ώραν εν μέσω τάφων ομαδικών και μεμονωμένων, των μεν αναγνωρισθέντων εις ποίους νεκρούς ανήκουν, των δε τελείως αγνώστων…. Κατά χώραν ευρίσκεται και ο περίφημος κορμός δένδρου επί του οποίου επέδεναν τους εκεί εκτελούμενους και όστις εις ύψος 1,30 του μέτρου περίπου, ένθα η καρδία των τυφεκιζομένων, έχει καταφαγωθεί από τας σφαίρας…” Τούτα τ´ αθώα θύματα του Ναζισμού, τίμησαν τ? όνομα και τον τόπο τους. Γι? αυτό θά ?ναι στους αιώνες η Μνήμη τους αιώνια, και οι επιζώντες, δεν θα τους ξεχάσουν ποτέ!…».
Μαρτυρία Γιάννη Σκαλίδη Συγκλονίζει η μαρτυρία του 86χρονου, σήμερα, Γιάννη Σκαλίδη, ο αδελφός του οποίου, Ελευθέριος, στα 22 του χρόνια, ξεψύχησε στον στύλο της Αγιάς: «Το 1944, στις 13 Αυγούστου, οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό Βάθη. Οι αντάρτες σκότωσαν ένα Γερμανό και αυτοί, για εκδίκηση, πήραν ομήρους 100 άτομα. Στα Καλουδιανά τους ξεχώρισαν και έφεραν περίπου 50 άτομα στην Αγιά, μεταξύ αυτών και τον αδελφό μου, όπου, ένα πρωί, τους εκτέλεσαν. Κάτοικοι της Αγιάς αλλά και φυλακισμένοι προσπάθησαν, μάταια να εμποδίσουν τους Γερμανούς να ολοκληρώσουν την πράξη τους… Τα βασανιστήρια ήταν φρικτά. Οι φωνές, “μάνα μου, νερό”, αντηχούν ακόμη στα αυτιά μου… Οταν φύγαν οι Γερμανοί, με φροντίδα του τότε Δημάρχου Χανίων, Νικολάου Σκουλά, βρήκαμε τους ομαδικούς τάφους στον Γολγοθά, ονομασία που δόθηκε από εμένα. Αναγνωρίσαμε όλους τους νεκρούς. Εγώ, με τον Μιχάλη Κοντυπυράκη, τον πατέρα του οποίου εκτέλεσαν οι Γερμανοί, τοποθετήσαμε στο σημείο που ήταν ο Στύλος της Αγιάς, ένα ξύλινο σταυρό και πηγαίναμε επί 50 χρόνια, για να τελέσουμε το μνημόσυνό τους. Επί Νομαρχίας Γεωργίου Κατσανεβάκη, και μετά από αίτημα των συγγενών των θυμάτων, της ΙΛΑΕΚ και του Δ/ντή των Φυλακών της Αγιάς, κατασκευάστηκε το μνημείο που υπάρχει σήμερα», μας επισημαίνει ο κ. Σκαλίδης.
Ο κ. Γιάννης Σκαλίδης. Κρανίου τόπος Οι εκτελέσεις αυτές της Αγιάς, γινόταν σ' ένα σημείο που βρισκόταν κοντά στη Βορειοδυτική γωνιά του μεγάλου περιβόλου των. Εκεί υπήρχε ένας στύλος όπου προσδενόταν κάθε μελλοθάνατος. Οι άλλοι – επειδή συχνά στο εκτελεστικό απόσπασμα εστέλλοντο κατά ομάδες- ήσαν υποχρεωμένοι να περιμένουν την σειράν των και να παραστέκουν μάρτυρες της τύχης του συνανθρώπου των, που μερικές φορές ετύχαινε να είναι πατέρας, γυιός, αδελφός, συνηθέστατα δε ή συγγενής ή φίλος των. Για να κάμουν το μαρτύριο των μελλοθανάτων μεγαλύτερο, οι Γερμανοί τούς έδεναν οπισθάγκωνα και τους υποχρέωναν να σκύβουν και να ακουμπούν τα κεφάλια των σ´ ένα τοίχο που βρισκόταν μπροστά των, από τον οποίον το σώμα των απείχεν ένα μέτρο. Σε αυτό το αρκετά βασανιστικό σκύψιμο περίμεναν τη σειρά των για τις χώρες του θανάτου και άκουγαν την υστάτη κραυγή του εκτελουμένου, τις ομοβροντίες του αποσπάσματος και τον ξηρό κρότο της χαριστικής βολής. Πρέπει να σημειωθή ότι μόλις το θύμα δενόταν στο στύλο, ο επικεφαλής του εκτελεστικού αποσπάσματος του εκαρφίτσωνε στο στήθος και ακριβώς στο μέρος της καρδιάς ένα χαρτάκι για να βλέπουν πού θα σκοπεύουν οι στρατιώται. Αραγε γινόταν αυτό για να μη βασανίζεται το θύμα ή για να δοκιμάζεται η σκοπευτική δεινότης των εκτελεστών; Ποιός ξέρει… Ο στύλος αυτός των Φυλακών της Αγυιάς βρέθηκε μετά την απελευθέρωση. Κι ήταν σε πολλά σημεία καταφαγωμένος από τις χιλιάδες των σφαιρών, που εδέχθη όταν εχρησιμοποιείτο σαν είδος είδος σταυρού μαρτυρίου για τις εκατοντάδες των Κρητικών νεομαρτύρων…
ο Γολγοθάς ήταν το μέρος όπου πήγαιναν όλοι οι κρατούμενοι των ναζί ..... μάλιστα πολλές φορές οι ναζί τους απελευθέρωναν εικονικά, τους άφηναν να περπατήσουν μερικά μέτρα και μετά τους πυροβολούσαν και τους πετούσαν στη λαγκαδιά του Γολγοθά.
Είχαν γίνει και μάχες με εκατοντάδες νεκρους Γερμανούς, ντόπιους και Νεοζηλανδούς και Αυστραλούς και μετά το τέλος της Μάχης διαμορφώθηκε σε χώρο κράτησης , βασανιστηρίων και εκτελέσεων... τρία χιλιόμετρα πιο κάτω βρίσκεται και η γέφυρα του ποταμού Κερίτη όπου εκτελέστηκαν 108 κρατούμενοι την 1η Αυγούστου 1941
Στον Γολγθά δεν έχει προσδιοριστεί ακριβώς ο αριθμός των βασανισμένων, διαμελισμένων, σκοτωμένων και πεταμένων αλλα υπολογίζεται σε εκατοντάδες
Εκατοντάδες είχαν πεταχθεί στη λαγκαδιά του Γολγοθά ... ακόμη και σήμερα οταν κάποιος αργά το απόγευμα κάθεται εκεί γύρω , νιώθει οτι οι λόφοι όπου βρίσκεται ο Γολγοθάς έχουν ένα πολύ βαρύ μουντό κλίμα σε σύγκριση με την υπόλοιπη περιοχή, φυσικά εκατοντάδες πετάχτηκαν στη λαγκαδιά του Γολγοθά χωρίς να διαβαστούν.
Καλό θα ήταν ιδίως σε εποχές κρίσης, οικονομικής, πολιτιστικής, κοινωνικής, πολιτικής, ιστορικής, να μην απομακρυνόμαστε από τον χρόνο της θυσίας, όπου και θα γίνεται πιο δύσκολη η ενατένιση και η αποτίμησή της. Μιας ιστορίας απο τις άπειρες που έχει το Ελληνικό έθνος, ιστορίες που εξασφάλισαν την μνήμη ενός λαού για πάνω απο 5000 χρόνια.